قوله: «إن الذین سبقتْ لهمْ منا الْحسْنى»، ابن عباس و جماعتى از مفسران گفتند که سبب نزول این آیت آن بود که صنادید قریش در حطیم حاضر بودند و گرد کعبه مقدسه سیصد و شصت بت نهاده و آن را میپرستیدند رسول خدا (ص) بر ایشان خواند: «إنکمْ و ما تعْبدون منْ دون الله حصب جهنم أنْتمْ لها واردون»، کافران را این سخن دشخوار آمد بانگ برآوردند گفتند: میبینید این محمد که خدایان ما را زشت گوید و دشنام دهد؟ رسول خدا برفت و ایشان هم چنان در گفت و گوى بودند و در تحیر، عبد الله بن الزبعرى فراز آمد و گفت چه بودست شما را که چنین متحیر و متغیر گشتهاید و در گفت و گوى رفتهاید؟ گفتند: محمد خدایان ما را دشنام داد و ناسزا گفت که: «إنکمْ و ما تعْبدون منْ دون الله حصب جهنم» گفت او را باز خوانید تا من با وى سخن گویم، رسول خدا باز آمد، گفت: یا محمد هذا شیء لآلهتنا خاصة او لکل من عبد من دون الله؟ این خدایان ما راست على الخصوص یا هر معبودى که فرود از الله تعالى است؟ گفت همه راست بر عموم، ابن الزبعرى گفت: خصمت و رب هذه البنیة یعنى الکعبة. دست بردم و خصم را شکستم، بخداى این کعبه جهودان عزیر را مىپرستند، ترسایان مسیح را مىپرستند، بنو ملیح فرشتگان را مىپرستند، پس ایشان همه بدوزخند؟ رسول خدا گفت: «بل هم یعبدون الشیاطین هى التى امرتهم بذلک»، فنزل الله عز و جل، «إن الذین سبقتْ لهمْ منا الْحسْنى»، و هم عزیر و المسیح و الملائکة. «أولئک عنْها مبْعدون» لانهم عبدوا من دون الله و هم لذلک کارهون. و انزل فى ابن الزبعرى، «ما ضربوه لک إلا جدلا بلْ همْ قوْم خصمون». گفتهاند که: «إنکمْ و ما تعْبدون» دلیلست که مراد اصنام است نه فریشتگان و نه مردم، که اگر ایشان مراد بودند من تعبدون گفتى. و قیل اراد بقوله: «سبقتْ لهمْ منا الْحسْنى» جمیع المومنین، و الحسنى السعادة و العدة الجمیلة بالجنة.
و عن النعمان بن بشیر قال: تلا على (ع) لیلة هذه الآیة: «إن الذین سبقتْ لهمْ منا الْحسْنى أولئک عنْها مبْعدون». قال: انا منهم و ابو بکر و عمر و عثمان و طلحة و الزبیر و سعد و عبد الرحمن بن عوف منهم، ثم اقیمت الصلاة فقام على یجر رداه، و هو یقول: «لا یسْمعون حسیسها» یعنى صوتها اذا نزلوا منازلهم فى الجنة.
«و همْ فی ما اشْتهتْ أنْفسهمْ خالدون»، کقوله: «و فیها ما تشْتهیه الْأنْفس و تلذ الْأعْین».
«لا یحْزنهم الْفزع الْأکْبر» قال ابن عباس: یخرج اهل الایمان من النار حتى اذا لم یبق فیها واحد منهم اطبقت النار على اهلها اطباقا فیلحقهم عند ذلک فزع لم یلحقهم مثله قبله فذلک الفرع الاکبر، و قیل الفزع الاکبر النفخة الاخیرة التى یبعث عندها الخلق، و قیل حین یذبح الموت على صورة کبش املح على الاعراف، و الفریقان ینظران و ینادى یا اهل الجنة خلود فلا موت، و با اهل النار خلود فلا موت.
و گفتهاند فزع مهین آنست که بنده را بدوزخ برند زبانیه درو آویخته و خشم ملک بدو رسیده، و انواع عذاب گرد او در آمده. مصطفى (ص) گفت: روز قیامت سه کس را بر تل مشک اذفر بدارند از فزع اکبر ایمن گشته و بیم حساب بایشان نرسیده: مردى که قرآن خواند بىریا برضاء خدا اما مىکند در نماز قومى را که بوى راضى باشند. دیگر مردى که در مسجد موذنى کند بى مزد در طلب رضاء خداى. سدیگر مردى که در دنیا برق بندگى مبتلا بود و در گزارد حق سید از طلب آخرت باز نماند.
قوله: «و تتلقاهم الْملائکة هذا یوْمکم الذی کنْتمْ توعدون» فى الدنیا. آنان که فزع اکبر ایشان را اندوهگین نکند فریشتگان رحمت باستقبال ایشان آیند بر در بهشت، و ایشان را تهنیت کنند و گویند: بشارت باد شما را بنعیم جاویدان و عز بیکران، این آن روزست که شما را وعده داده بودند در دنیا که بکرامت رسید و ثواب طاعت ببینید.
«یوْم نطْوی السماء» اى اذکر یوم نطوى السماء. و قیل تقدیره، و تتلقاهم الملائکة یوم نطوى السماء. یعنى تطویها بعد نشرها کقوله: «و السماوات مطْویات بیمینه»، و قیل طیها ابطالها و افناوها، و قیل طیها تبدیلها «کطی السجل للْکتب»، قرأ حمزة و الکسائى و حفص و عاصم. للکتب على الجمع، و قرأ الآخرون للکتاب على الواحد، علماء، تفسیر در معنى سجل مختلفند ابن عباس گفت و جماعتى مفسران که: سجل صحیفه است مشتق من المساجلة، و هى المکاتبة و لام بمعنى على است. و کتاب بمعنى کتابتست. اى نطوى السماء على ما فیها من النجوم کما تطوى الصحیفة على ما فیها من الکتابة. و قیل اللام زائدة للتوکید، و الکتاب بدل من السجل و المعنى، نطوى السماء کطى الکتاب. و قیل اللام لام العلة اى کطى الصحیفة لاجل الکتاب الذى فیها کى لا یطلع علیه. سدى و جماعتى دیگر از مفسران گفتند: سجل نام کاتب است که نویسنده صحیفه است آن گه خلاف کردند که آن کاتب کیست؟ قومى گفتند نام کاتب رسول (ص) است، قومى گفتند نام فریشتهایست که استغفار بندگان نویسد بمداد نور، قومى گفتند نام آن فریشتهایست که صحایف اعمال بنده در دست وى است و پس از مرگ وى آن را در نوردد. رب العالمین طى آسمان بروز قیامت ماننده کرد بطى کاتب مر صحیفه خویش را یعنى چنان که آسان بىرنج و دشوارى کاتب صحیفه در نوردد، ما آسمان بدان عظیمى بقدرت در نوردیم بىتعذر و تکلف، اینجا سخن تمام شد آن گه بر استیناف گفت: «کما بدأْنا أول خلْق نعیده» الکاف نصیب بنعیده، اى اذا افنینا الخلق اعدناهم خلقا اى قدرتنا فى الاعادة کقدرتنا فى الابتداء. و قیل خلقناهم من الماء ثم نعیدهم من التراب. و قیل کما بداناهم فى بطون امهاتهم حفاة عراة غرلا، کذلک نعیدهم یوم القیمة نظیره قوله: «و لقدْ جئْتمونا فرادى کما خلقْناکمْ أول مرة» و به قال النبى (ص): «انکم محشورون حفاة عراة غرلا کما بدانا اول خلق نعبده» و عن عائشة قالت: دخل على رسول الله (ص) و عندى عجوز من بنى عامر فقال من هذه العجوز یا عائشة؟ فقلت احدى خالاتى، فقالت ادع الله ان یدخلنى الجنة، فقال ان الجنة لا تدخلها العجز، فاخذ العجوز ما اخذها فقال علیه السلام ان الله ینشئهن خلقا غیر خلقهن قال الله تعالى: «إنا أنْشأْناهن إنْشاء» الآیة. ثم قال: یحشرون یوم القیامة حفاة عراة غلفا، فاول من یکسى ابراهیم خلیل الله، فقالت: عائشة واسواتاه و لا یحتشم الناس بعضهم بعضا، قال: «لکل امْرئ منْهمْ یوْمئذ شأْن یغْنیه» ثم قرأ رسول الله: «کما بدانا اول خلق نعیده کیوم ولدته امه».
«وعْدا علیْنا» نصب على المصدر یعنى وعدناه وعدا علینا انجازه، «إنا کنا فاعلین» لا خلف لوعدنا و قولنا، و قیل معناه انا کنا فاعلین لما یرید اولا و آخرا لا فاعل للخلق سوانا.
«و لقدْ کتبْنا فی الزبور منْ بعْد الذکْر» الزبور المزبور و هو المکتوب، یقال زبرت الشیء اى کتبته. زبور نامى است هر کتابى را که به پیغامبرى فرو آمد، و ذکر اینجا لوح محفوظ است. مىگوید ما نوشتیم و حکم کردیم در کتابهاى منزل به پیغامبران پس آن که در لوح محفوظ مثبت کرده بودیم و نوشته، حمزه «فی الزبور» بضم الزاء خواند، جمع زبر، و هى الکتب المنزلة، و قیل معناه قضینا و بینا فى الکتب المنزلة الى الارض من بعد ما ذکرنا فیها من الوحى. شعبى گفت زبور کتاب داودست و ذکر تورات موسى، و قیل الزبور کتاب داود، و الذکر القرآن، و بعد بمعنى قبل کقوله: «و الْأرْض بعْد ذلک دحاها» اى قبل ذلک و مثله فى الظروف وراء، فانه یکون بمعنى خلف و بمعنى امام و یستعمل لهما. معنى آنست که ما در زبور داود نوشتیم پیش از قرآن محمد. «أن الْأرْض» یعنى ارض الجنة. «یرثها عبادی الصالحون» المومنون، دلیله قوله: «أولئک هم الْوارثون الذین یرثون الْفرْدوْس» و قال تعالى: «الْحمْد لله الذی صدقنا وعْده و أوْرثنا الْأرْض» یعنى ارض الجنة. و گفتهاند زمین اینجا زمین دنیاست آن گه خلاف کردند که کدام زمین است؟ قومى گفتند زمین مقدسه است و عبادى الصالحون بنى اسرائیلاند که میراث بردند از جباران. قومى گفتند زمین مصر است که میراث بردند از قبطیان. قومى گفتند همه زمین دنیا خواهد که امت محمد میراث بردند از جهانیان که پیش از ایشان بودند، و هذا حکم من الله سبحانه باظهار الدین و اعزاز المسلمین و قهر الکافرین. قال الله تعالى: «لیظْهره على الدین کله و لوْ کره الْمشْرکون»، و قال وهب قرأت فى عدة کتب من کتب الله سبحانه قال الله عز و جل: «انى لاورث الارض عبادى الصالحین» من امة محمد.
«إن فی هذا» اى فى هذا القرآن. «لبلاغا» اى وصولا الى البغیة، من اتبع القرآن و عمل به وصل الى ما یرجو من الثواب. و قیل بلاغا اى کفایة. یقال فى هذا الشیء بلاغ و بلغة، اى کفایة، و القرآن زاد الجنة کبلاغ المسافر، و قیل ان فى هذا اى فى توریثنا الجنة الصالحین لبلاغا و کفایة فى المجازاة. «لقوْم عابدین» مطیعین لله سبحانه، و قال ابن عباس: اى عالمین. و قال کعب هم امة محمد (ص) اهل الصلوات الخمس و شهر رمضان سماهم الله عابدین.
روى سعید بن جبیر عن ابن عباس عن النبى صلى الله علیه و سلم انه قرأ «لبلاغا لقوْم عابدین»، قال: «هى الصلوات الخمس فى المسجد الحرام جماعة».
قوله: «و ما أرْسلْناک» یا محمد. «إلا رحْمة للْعالمین» نعمة تشملهم قیل هى للمومنین خاصة و الیه ذهب ابن عباس. و قیل عام فیهم امنو الخسف و المسخ و العذاب یعنى من آمن به کتبت له الرحمة فى الدنیا و الآخرة و من لم یومن به عوفى مما اصاب الامم قبله من الخسف و الغرق و نحوهما.
و قد قال صلى الله علیه و سلم: «انما انا رحمة مهداة».
«قلْ إنما یوحى إلی أنما إلهکمْ إله واحد» اى اخبر قومک یا محمد بان الله اوحى الى ان معبودکم معبود واحد و هو الله. «فهلْ أنْتمْ مسْلمون»، لفظه الاستفهام و معناه الامر، اى فاسلموا له و اعبدوه و لا تشرکوا به شیئا، و الاسلام الانقیاد لامر الله و ترک مخالفته «فإنْ تولوْا» اى اعرضوا عن الاسلام، «فقلْ آذنْتکمْ على سواء»، هذا من فصیحات القرآن و احسنه اختصارا، معناه اعلمتکم لنستوى نحن و انتم فى العلم، و قیل معناه اعلمتکم ما امرت به و سویت بینکم فى الاعلام لم اخف عن بعضکم شیئا و اظهرته لغیرکم، و قیل معناه آذنتکم على انى حرب لکم و ان لا صلح بیننا لا کون انا و انتم فى العلم بالحرب على سواء لا یکون فیه خداع، و قیل على سواء صفة مصدر محذوف اى آذنتکم ایذانا على سواء و قیل هو حال من الفاعل او من المفعول او منهما جمیعا «و إنْ أدْری أ قریب أمْ بعید ما توعدون» اى لا ادرى متى تکون یوم القیمة أ قریب ام بعید، یقال هو منسوخ بقوله: «و اقْترب الْوعْد الْحق»، و قیل معنى الآیة، لا ادرى متى یحل بکم العذاب ان لم تومنوا.
«إنه یعْلم الْجهْر من الْقوْل و یعْلم ما تکْتمون» اى یعلم ما تجهرون به من الکفر و ما تخفون، و قیل ان الذى یعلم السر و العلانیة هو الذى یعلم وقت قیام الساعة.
«و إنْ أدْری لعله فتْنة لکمْ» اى ما ادرى لم اخر عقابه عنکم فى الدنیا فلعل تأخیره ذلک اختبار لکم، لانهم کانوا یقولون لو کان حقا لنزل بنا، و قیل معناه ما ادرى ما آذنتکم به اختبار لکم، و قیل ما ادرى لعل ابقاوکم على ما انتم علیه فى الدنیا.
«فتْنة لکمْ» اى عذاب لکم و قد یطلق لفظ الفتنة بمعنى العذاب. کقوله: «ذوقوا فتْنتکمْ» یعنى عذابکم. «و متاع إلى حین» لتتمتعوا بحیوتکم الى الاجل المعلوم و هو الموت، و قیل الى یوم بدر و قیل الى یوم القیامة، و قیل لتتمتعوا بحیوتکم الى اجل قد ضربه لکم لتزدادوا اثما فتستوجبوا زیادة العذاب.
«قل رب احکم بالحق» قرأ حفص عن عاصم، قال رب احْکمْ بالالف على الاخبار عن الرسول (ص) بانه دعا الى الله تعالى ان یحکم بینه و بین قومه بالحق.
کما دعت الرسل التى قبله حین قالوا ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق. و قرأ الآخرون قل رب احکم على الامر، اى قل یا محمد رب احکم بالحق. اى اقض بیننا و بین اهل مکة بالحق. فان قیل کیف قال احکم بالحق و الله لا یحکم الا بالحق؟
قیل الحق هاهنا بمعنى العذاب کانه استعجل العذاب لقومه، فقیل یا محمد اترک اختیارک فى امر الکفار و فوض الامر فى ذلک الى حکم الله بالحق بینک و بینهم و لا تستعجل علیهم بذلک و سلنى الحکم بالحق و لا تتعرض لما لا تعلم عاقبته، و قیل معناه رب احکم بحکمک الحق، فحذف الحکم و اقیم الحق مقامه، امر ان یقول کما قالت الرسل قبله: ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق.
«و ربنا الرحْمن» اى و قل ربنا الرحمن العاطف على خلقه بالرزق، «الْمسْتعان» المطلوب منه المعونة و النصر، «على ما تصفون» من الکذب و الباطل، و تقولون ما هذا الا بشر مثلکم و اضغاث احلام و اساطیر الاولین و اشباه ذلک.